“FATE OPENT DEUREN NAAR DROOM EN WERKELIJKHEID IN CULTURELE SECTOR”
Het Amsterdamse ZID Theater ondersteunt sinds jaar en dag nieuwkomers met een artistieke achtergrond bij het vinden van hun weg in de professionele kunst- en cultuursector in Nederland en Europa. Zo biedt ZID onder meer het internationale trainingsprogramma FATE, dat staat voor Future Academy on Tour in Europe.
“Alle makers en talenten die deelnemen aan de FATE-trajecten, hebben een vlucht- of migratieverleden. Zij komen van over de hele wereld, werken vanuit diverse culturele en artistieke achtergronden en met verschillende disciplines,” vertelt Karolina Spaić – theatermaker, strateeg en bruggenbouwer – en mede-oprichter en directeur van het ZID Theater in de Amsterdamse Kolenkitbuurt in Bos en Lommer.
ZID Theater startte in 2019 met FATE en kreeg voor de eerste periode, van 2019 tot 2022 ondersteuning vanuit de EU/Creative Europe. Inmiddels hebben in totaal drie groepen makers en andere talenten het traject doorlopen; de laatste twee trajecten zijn gefinancierd door het Amsterdamse Fonds voor de Kunst en Fonds voor Cultuurparticipatie. Spaić: “Met het succes van de eerste lichting hebben we uiteindelijk ook deze Nederlandse fondsen kunnen overtuigen en bleken ook zij bereid om ons te financieren.”
FATE biedt volop ruimte en kansen aan jonge, creatieve nieuwkomers om zich te ontwikkelen binnen de Nederlandse en Europese kunst- en cultuursector. ZID Theater werkt hierbij samen met internationale theaterpartners uit Spanje, Italië, Duitsland en Servië, om zowel lokaal als internationaal jongeren met een migratieachtergrond gelijke kansen te bieden en toegepaste methodieken en ervaringen van het trainingsprogramma internationaal te kunnen delen. Op basis hiervan is een boek samengesteld, waardoor de FATE-methodiek in heel Europa is in te zetten.
Alle FATE-deelnemers hebben hun eigen vluchtverhaal en geschiedenis, en vooral ook hun eigen dromen en ambities. Ze kwamen van ver – van Syrië en Libanon tot Marokko, Armenië, Palestina tot Zuid-Amerika, van de Oekraïne en Rusland tot Turkije en China en Hong Kong. Mensen die je niet snel samen op het podium zou verwachte. “Maar het werkt fantastisch en het is geweldig om te zien hoe zij hier mede dankzij FATE verder kunnen bouwen aan hun creatieve bestaan. We zetten met FATE de deuren open naar hun dromen én naar de werkelijkheid van ons culturele landschap,” aldus Spaić.
ZID selecteert voor elk FATE-traject steeds zo’n 25 deelnemers die zowel op het podium als achter de schermen aan de slag gaan tijdens de trainingen.
“De groepen bestaan altijd uit een enorm gevarieerde mix aan deelnemers. Van kunstenaars die hun land moesten ontvluchten vanwege oorlog en geweld, gender of politiek, tot arbeidsmigranten en andere nieuwkomers van over de hele wereld; met alle denkbare achtergronden.”
De overeenkomst die de deelnemers bindt, is hun artistieke achtergrond. “Deelnemers wáren al kunstenaar in hun land van herkomst, of net van plan een kunstopleiding te gaan volgen, totdat zij moesten vluchten. Ook krijgen we steeds vaker aanmeldingen van makers en talenten met een migratieachtergrond die zelf in Nederland zijn geboren en getogen, zoals derde generatie Turkse of Marokkaanse Nederlanders, die geen aansluiting bij de opleidingen kunnen vinden.”
Intercultureel communiceren en samenwerken
Het FATE-traject richt zich met name op de praktijk. De trainingen helpen deelnemers inzicht te krijgen in hun vaardigheden, ZID laat hen kennismaken met het veld en ondersteunt bij het opbouwen van een eigen netwerk. Het artistieke team dat het gehele FATE-trainingstraject verzorgt, bestaat naast Spaić uit de coaches/theatermakers Daan Bosch en Sebo Bakker.Spaić: “Naast de trainingen werken we met de gehele groep samen aan één eindpresentatie, waarbij ieders talent tot zijn of haar recht komt, bijvoorbeeld met eigen solo’s.”
Met name de trainingen blijken veel impact op de deelnemers te hebben, zo heeft Spaić ervaren. “Dankzij deze trainingen kunnen zij samen hun eigen werk maken en daarop reflecteren. Dat is zeer waardevol. De focus ligt hierbij op cultuurparticipatie, intercultureel communiceren en samenwerken. Deelnemers leren hoe het is om te werken in een uiterst diverse groep, samen met andere creatieven met heel veel verschillende culturen en achtergronden en vaak ook verschillende gender-rollen. Heel interessant om te zien hoe dat gaat. Want je neemt altijd je eigen cultuur mee. Dat is logisch, dat kan niet anders en die verschillen zijn juist ook zeer waardevol. De vraag is: hoe werk je intercultureel samen? Een eerste voorwaarde is openstaan voor de ander. Vervolgens is de vraag: waar ontmoet je elkaar? Vanaf dat punt kun je samen gaan creëren.”
Deelnemers werken zoals gezegd als groep samen naar een eindpresentatie toe. Afgelopen jaar bestond deze uit solo’s, die samen één eindpresentatie vormden. “Daartoe heeft het artistieke team besloten, om de eindproducties meer flexibel te maken; solo’s zijn geschikt voor verschillende toonplekken.” Eerder werd gewerkt aan één gezamenlijke groepsproductie. Al deze producties zijn vanzelfsprekend te zien in het theater van ZID zelf en spelen vervolgens ook op allerlei andere locaties in Nederland – en dankzij de Europese samenwerking ook in Spanje.
De thematiek en de aanpak van de presentaties komt vanuit de deelnemers zelf. Gezien het feit dat de meesten een vluchtachtergrond hebben, zijn het doorgaans geen eenvoudige thema’s waar zij mee komen. “Deelnemers zijn enorm betrokken en in staat hun eigen fascinaties en thema’s te onderzoeken, zoals hun eigen geschiedenis en levensloop en issues als gender, oorlog en politiek. Dat geeft tijdens de eindvoorstellingen veel reuring in de zaal en maakt hun werk uiterst relevant. Zeker in de tijd waarin wij nu leven. De meesten van hen hebben in Ter Apel gezeten, of in een ander AZC. En dan komen zij elkaar hier soms ineens weer tegen; zo bleken twee deelnemers nota bene een kamer in hetzelfde AZC te hebben gedeeld. Ze waren elkaar uit het oog verloren en nu staan zij hier samen op het toneel. Het zijn stuk voor stuk mensen met een enorm doorzettingsvermogen. Mensen die alles wat zij hadden, zijn kwijtraakt. Dan leer je wel dat alles relatief is, én dat je door moet. Dat maakt hun artistieke werk urgent en interessant.”
Taal als struikelblok
Voertaal tijdens FATE is Engels, een taal die de meeste deelnemers beheersen. Spaić: “De Nederlandse taal voeren we tijdens het traject steeds meer in. Maar spelen in een andere taal dan je eigen taal is een behoorlijk struikelblok. Het leidt snel tot vervlakking. Je ‘voelt’ niet wat je zegt in een andere taal, het is heel moeilijk om dicht bij je emoties te komen in een vreemde taal. Bij ZID hebben we methodes ontwikkeld om daarmee om te gaan, maar taal is één van die zaken die nieuwkomers hier snel moeten en ook echt willen oppakken. En dat terwijl ze ondertussen ook worstelen met allerlei andere zaken en enorm moeten wennen aan het feit dat alles hier anders is dan ze zijn gewend. Taal is ook dé drempel om bij andere gezelschappen en organisaties binnen te komen. Het Nederlandse culturele veld, en de theaterwereld in het bijzonder, vraagt toch vaak om een perfecte taalbeheersing. Hoe kom je daar dan tussen? Zonder dat je als performer enorm stereotype rollen krijgt toebedeeld? Dat is echt een issue.”
Op zoek naar authenticiteit
Het FATE-traject is niet gericht op het leren van de Nederlandse taal; en ook niet op het leren van een vak, de deelnemers hebben immers een kunstzinnige achtergrond en beschikken al over allerlei vaardigheden. “Wij gaan tijdens de trainingen op zoek naar hun authenticiteit, hun specifieke talenten. Wat brengen zij mee? Waar zijn zij goed in en wat is hun toegevoegde waarde voor onze sector? Niet-westerse kunstenaars, artiesten en makers beheersen vaak meerdere, verschillende disciplines. Zij werken van oorsprong vaker multi-disciplinair. Dat werkt in hun voordeel als zij hier aan de slag willen. Tijdens FATE bekijken wij per individu wat zijn of haar leidende discipline zou kunnen zijn, met welk talent zij het in Nederland en in andere Europese landen verder aan de slag kunnen. We helpen deelnemers na afloop van het traject ook bij het vinden van bijvoorbeeld residenties, workshops en festivals in binnen- en buitenland waaraan zij kunnen deelnemen.”
ZID doet er alles aan om deelnemers tijdens én na het FATE-traject verder op weg te helpen. “Naast de inhoudelijke trainingen werken we ook aan het opbouwen van een relevant netwerk. We bieden hier in ons theater letterlijk een podium waar deelnemers zichzelf kunnen laten zien en we zoeken samen naar openingen en mogelijkheden elders. We leggen uit hoe alles hier in Nederland werkt op zakelijk en organisatorisch niveau. We raken alles aan en kunnen hen ook verder verwijzen, zodat zij uiteindelijk zelfstandig verder kunnen gaan. Met eigen werk, bij andere organisaties of binnen andere ZID-projecten. FATE geeft echt een boost. Als je in je eentje de weg moet vinden… dat is heel erg complex.”
Middels FATE krijgen deelnemers een versnelde oriëntatie op de Nederlandse professionele kunst- en cultuursector en hun zelfvertrouwen groeit. Als voorbeeld haalt Spaić graag Igor aan. “Hij vond – zoals velen – nergens aansluiting en had geen eigen netwerk. Hoewel hij voor het FATE-traject nota bene al was aangenomen en afgestudeerd aan de regie-opleiding van de Amsterdamse Theaterschool. FATE kwam voor hem als een schot in de roos. Na FATE meldde Igor zich met zijn eigen werk aan bij het Amsterdamse Fringe Festival en won daar zelfs de prijs voor de beste voorstelling.”
Sommige oud-deelnemers komen ook terug bij ZID om op hun beurt weer nieuwe deelnemers te coachen. “Wij vragen daar niet expliciet om, maar het is ontzettend mooi als dat gebeurt. Echte peer-to-peer educatie. We proberen alle deelnemers een doorlopende lijn te bieden. Zo komen drie deelnemers van de eerste lichting in januari hier weer terug met eigen producties. Nivin maakt een solo over vrouwenrechten wereldwijd en Issam en Zaher maken een dansduet over het leven dat steeds in de cirkels draait, geïnspireerd op Soefi dans en eigen ervaringen.
We proberen hen echt alle mogelijke kansen te bieden. Na afloop van het traject evalueren we met iedereen: wat zou je volgende stap kunnen zijn, welke opleiding zou je nog aan kunnen denken, wat zijn de individuele mogelijkheden, waar liggen kansen en hoe kunnen wij daarbij bemiddelen?”
Zoals gezegd is taal vaak een probleem, met name bij theater. “Theater is vaak erg taal gerelateerd,” zegt Spaić. “Het is goed om te zien hoe dat nieuwkomers enorm stimuleert om Nederlands te leren. Daarom is het goed dat we kijken hoe we hen een realistisch perspectief kunnen bieden. Wat in hun voordeel werkt, is dat de sector toch aan het veranderen is en er steeds meer met authentieke verhalen wordt gewerkt. Daar ligt een grote, wederzijdse behoefte.”
Nieuw is dat ZID Theater inmiddels ook een heel nieuwe groep aanspreekt. “Er zijn inmiddels ook veel arbeidsmigranten die ons weten te vinden,” zegt Spaić. “Wat ik weet is dat zij keihard werken en hier graag komen, samen met vele nieuwkomers . De meesten als bezoeker, samen met hun kinderen en familie. Zo hebben we een diversiteit op het podium én in de zaal die je elders niet snel tegenkomt. Mensen uit alle lagen van de bevolking weten ons echt te vinden. We krijgen naast die vele bezoekers ook non-stop mailtjes van mensen die zich voor een volgend FATE-traject willen aanmelden, voor de groep die eind augustus 2024 van start zal gaan. Er is echt een grote groep nieuwkomers die zich niet gezien en niet erkend voelt; het gaat om duizenden mensen. En allen willen dolgraag onderdeel zijn van de Nederlandse samenleving en van onze kunst en cultuur.”